İHA Serüveni-4: Geleceğin İnsansız Savaş Uçağı Teknolojisi

Kıymetli Turkısh Defence Agency okuyucusu, şuan okumaya başladığınız yazı İHA serüveni adı altında ele aldığımız serinin geleceğin savaş konseptinde insansız savaş uçağı kavramını ele alan 4. Ve son yazısıdır. Konunun bütünlüğünün tam olarak kavranabilmesi için yazılar kronolojik olarak okunmalıdır. Şayet okumadıysanız seri bağlantıları alt paragraftadır.

➤İHA Serüveni-1: Savaş Arenasına Çıkış!

➤İHA Serüveni-2: Türk Endüstrisinin Yükselişi

➤İHA Serüveni-3: Gelecek Türkiye’nin İnsansız Kartalları

3. yazı dahilinde bugünün modern insansız hava aracı sistemlerini, güncel İHA konseptlerini ve Türkiye’nin yeni nesil İHA sistemlerini işlemiştik. Bu yazıda ise dünya tarihinin geleceğin İHA teknolojisini, sahaya inmesi için hazırlanan konseptleri ve yeni nesil İHA klasmanlarının üyelerini inceleyeceğiz.

Bugünün İHA Konseptine Genel Bakış

Bugün İHA platformları ilk çıktıkları günlere nazaran çok daha geniş bir görev yelpazesine sahiptir. Tarihin evvel zamanlarında insansızlaştırılmış uçar platformlar hemen her teknolojik üründe olduğu gibi önce askeri ihtiyaçları karşılamak maksadıyla yine askeri sermaye ve emek sayesinde geliştirilmişti. Elbette çok basit düzey ve kabiliyetlere sahip bu platformlar yalın donanımlarla birlikte keşif görevlerinde kullanılmaktan öteye geçememişlerdi. Fakat bugüne geldiğimizde İHA’lar çok daha güçlü gövde-kanat yapısı, daha az ağırlığa karşı daha yüksek özgül güç üreten motorlar ve daha gelişmiş teknoloji ürünü aviyonik aygıtların entegrasyonuyla birlikte çok daha faydalı görevlerde kullanılır oldular.

Bugün İHA’lar savaş ve sivil arenada farklı konseptlerde kullanılmaktadır.

Sivil Hayatta İnsansız Hava Araçları

Sivil kullanımlar ise askeri kullanımlardan çok daha fonksiyonel ve geniş çaplı bir hal almıştır. Bunun yegane sebebi elbette İHA’ların kolay ulaşılabilir hale gelmesidir. Bugün dünyanın her yerinde insanlar ucuz yoldan farklı ağırlık ve güçte, farklı aygıtlarla donatılmış İHA’lar elde ederek işlevsel halde kullanmaya başlamışlardır.

Öncelikli olarak İHA’ların sivil kullanımında takribi önem sırasına göre İHA’lar doğal afetlerde kullanılmaktadır. Yangın, deprem, sel, çığ, vb. doğal afetlerde olay yerinin tespit edilmesi, kazazedelerin ve zararın ekonomik teşhisi gibi faaliyetler çok daha hızlı, kolay ve maliyetsiz şekilde gerçekleştirilmektedir.

Bunun yanı sıra İHA’lar lojistik amaçlı kullanılmaktadır. İster karadan ulaşımı çok zor hale gelmiş yerleşim yerlerine yaşam için asli sayılan ihtiyaçların gönderilmesi olsun ister herhangi bir fast food şubesinin siparişini kısa sürede teslim etmesi olsun İHA’lar kargo ve taşıma hususunda aktif olarak kullanılmaya başlamıştır.

Çoğunlukla ulaşımın zor olması sebebiyle gerçekleştirilmesi zor olan iletişim istasyonu, yapı denetim ve tablodaki birçok görevi de İHA’lar yine ucuz ve kolay yoldan gerçekleştirerek sivil kullanıma örnek oluşturmaktadır. Bu duruma örneklendirmeler eğlence amaçlı, kazanç amaçlı kullanım vb. uzatılabilir.

Ancak biz aslen konumuzun temelini oluşturan askeri kullanıma geçelim.

Askeri Hayatta İnsansız Hava Araçları

Yukarıda sıralanan askeri uygulama konseptleri uyarınca İHA’lar birçok görevi yerine getirebilmektedir. Keşif, taktik keşif ve gözetleme; bomba ve füzeli hava taarruzları; Göz teması bulunmayan saldırılarda ileri gözetleme; özel operasyonlar ve psikolojik harekat; sınır kontrolü; mayın arama ve imha; lojistik destek; kaçakçılık ile mücadele; KBRN faaliyetleri; muharebe arama-kurtarma vb.

Sıralanan görevlerin tamamını ve özel durumlarda  daha fazlasını gerçekleştirebilen İHA’lar ayrıca boyut ve yeteneklerine göre çok daha geniş çaplı  ve derin görevler de yapabilmektedir. 3. Yazının sonunda değindiğimiz sürü dron konsepti bu görevlerin başında gelmektedir. Yazının bu aşamasında askeri kullanımların en ciddi boyutu olan sürü dron konseptinin gelecekte gelmesi öngörülen aşamayı inceleyeceğiz.

Sürü Dron Konseptinde 5-6. Jenerasyon Uçaklar

3. yazıda yürütülmekte olan Pentagon projesinden bahsetmiştik. Askeri konseptinin modern dizaynlarından biri de 4++, 5. ve 6. Nesil savaş uçaklarının insansız savaş uçaklarıyla birlikte kullanımıdır. Bu konseptte 4++ nesil F15 EX, 5. Nesil F22, F35, Su-50, J31 gibi uçaklar ve 6. FCAS, Tempest gibi uçaklar ana unsurdur. Konsepte uygun uçakların çoğunlukla 5+ nesil olmasının sebebi bu uçakların çok daha gelişmiş aviyonik sistemlere, bilhassa yapay zekaya sahip olmasıdır.

F-35’i ele alırsak Orta Doğu, Doğu Avrupa veya herhangi bir bölgede görev yaparken yalnız uçmayacaktır. 5. Nesil uçaklara değin uçaklar filolar halinde uçarlardı. Filodaki uçakların bazıları Elektronik destek/taarruz uygular, bazıları taşıdıkları hava-yer silahları ile savunma sistemlerine taarruz eder bazıları ise hava-hava silahları ile düşman hava unsurlarına karşı av/önleme yaparlardı.

İHA’lara göre çok daha maliyetli 5. Nesil F-35 uçaklarından oluşan bir filoyu düşmanın kucağına göndermek yeni konseptte yoktur. F-35’lerin düşürülmesi durumunda takriben 100 milyon dolar dolaylarındaki bir platform kaybedilmiş olacaktır ki durumun sadece bir uçak ile kurtarılabileceği düşünülürse. 100 milyon dolarlık uçakların düşürülmesinin üzerine ölmüş ya da ele geçirilmiş üst düzey pilotlardan da söz açmak gerekir. Bir pilotun yetiştirilmesinin uçaklar kadar zaman ve emek istediğini göz önüne alırsak bu, en az F-35’in kaybı kadar ciddi bir durumdur.

Bu noktada teknolojinin sağladıklarıyla yeniden kurgulanan savaş tasarımları masaya yatırılmaktadır. Bir F-35 filosu, gelişmiş algılama sensörleri ve yapay zeka kabiliyeti ile birden fazla insansız savaş uçağını komuta ederek ana gemi görevi yürütmektedir. F-35, pilotu tarafından idare edilirken icra edilmesi gereken görevlere yönelik manevralar uygulanmakta ve hedefe ilerlenmektedir. Bu sırada F-35’in yanında uçan yarım düzine kadar insansız savaş uçağı vardır. Görev sahasına gelindiğinde F-35 pilotu yapay zekanın da desteğiyle insansız savaş uçaklarına görev paylaşımı yapmış ve çatışma sahasına göndererek onlara göre daha güvenli olan geri plandan onları komuta etmeye başlamıştır.

Sürü Dron Konseptinde İnsansız Uçaklar

Görev paylaşımının ardından insansız savaş uçaklarından biri decoy (Yem) olarak görev yapmakta ve F35’i taklit eden yüksek sinyaller yayarak düşman hava savunma bataryalarından gelebilecek tehditlere karşı ana gemi olan F35’i korumakta, gerekirse bir fedai gibi kendisini feda edecektir. İnsansız savaş uçaklarından bir grup Düşman hava kuvvetleri unsurlarının hızla F35’lere ilerleyip onları imha etmeye çalışabilecek tehditlere karşı av/önleme görevi icra etmektedir. Bu görevi icra den insansız savaş uçakları hava-hava füzeleriyle donatılmıştır ve tamamen hava savaşına odaklanmışlardır. İnsansız savaş uçaklarının bir diğer grubu da gövdelerinde barındırdıkları Elint/Sıgınt, Elektronik harp podlarıyla zemindeki düşman radar istasyonlarını köreltmekle, zeminde bulunan düşman hava savunma bataryalarının insansız savaş uçaklarını yahut F35’leri hedef almasını engellemek için bastırmakla meşguldür. Kalan son grup insansız savaş uçağı da diğer insansız savaş uçaklarından farklı olarak taşıdıkları hava-yer rollü mühimmatlar ile zeminde belirlenen düşman unsurlarını fiziksel temas ile imha etmekle uğraşmaktadır.

İnsanlı ve insansız bütün uçaklar görevlerini tamamlayıp dönüş yoluna koyulduğunda bu yeni savaş konseptinin temel amacı öne çıkmıştır. Hiçbir insanlı ve yüksek maliyetli F35 tahrip olmamıştır. Hedef alınıp imha edilen birkaç insansız savaş uçağı olmuşsa da pilot barındırmaması ve F35 gibi uçaklara nazaran oldukça düşük maliyeti sebebiyle elle tutulur ciddi bir kayıp olduğundan söz etmek mümkün değildir.

Bu görev kapsamında F35 vb. yüksek teknolojini savaş uçaklarının sahip olması gereken geniş açılı ve uzun menzilli burun radarı, 360 derece tarama imkanı veren çok sayıda sensör, diğer platformlarla iletişim ve koordinasyonu sağlayan veri ağı sistemi ve en temel özellik olan yapay zeka gibi insansız savaş uçaklarının da bu çağrıya cevap vermesi için gerekli bazı yeterlikler vardır.

Füzyon Sensörü

Platformda bulunan çok sayıda sensör ile algılanan veriler, algoritmik filtrelerden geçirilip yapay zeka ile değerlendirilerek birleştirilmesine yarar.

Haberleşme Protokolü

Çok sayıda insansız savaş uçağı ve ana gemiden ulaşan birden çok platform arasında iletişim ve koordinasyonun sağlanmasına yarar.

Hareket Planlaması

Uçuşa başlarken rotanın oluşturulmasına, uçuş esnasında karşılaşılan engellere karşı rotanın güncellenmesine ve engelin aşılmasından sonra tekrar ideal güzergaha dönülmesine yarar.

Yörünge Üretimi

Başlangıç ve bitiş noktaları arasında bir çok yol güzergahının oluşturulup en ideal güzergahın yapay zeka yardımıyla belirlenmesine yarar.

Görev Tahsis ve Planlama

Görev icraatı sırasında liderin takip edilmesine, liderin dağıttığı görevlerin paylaşılması ve icra edilmesine, liderin kaybedilmesi durumunda yeni bir liderin atanması ve görevin sürdürülmesine yarar.

İnsansız Savaş Uçağı Konseptinin Genişleyişi

Bir önceki paragrafta da işlendiği üzere modern insansız hava araçları güncel savaş sahasında oyun kurucunun baş aktörü olarak oynamaktadır. Sürü dron çalışmaları, 5. Ve 6. Nesil savaş uçaklarıyla bütünleşik çalışma kabiliyeti ile birlikte insansız savaş uçakları son derece faal olabileceklerdir. Bu konseptin bugün gerçekleştirilebilen kısmı geniş çaplı olmasa da yeni nesil savaş uçakları önderliğinde sürü halinde taarruzdur. Fakat ilerleyen yıllarda insansız savaş uçakların becerileri çok daha fazla gelişecek, savaş konseptleri genişleyecektir. Bu bağlamda bugün dahi prototip ve deneysel hale gelmiş yahut tasarım veya fikir aşamasında olan insansız araçlar mevcuttur. Yazının bu aşamasında yakın gelecekte savaş arenasında göreceğimiz, görmeyi öngördüğümüz platformlardan bahsedeceğiz.

İnsansız Muharebe Uçakları

Birçok ülke insansız hava araçlarına sahiptir. Turboprop motorlu, pervaneli insansız hava araçlarına sahip ülkeler düşük hızlara sahip platformlarına mühimmatlar da taşıtarak görevler yaptırmaktadır. Ancak teknolojinin ilerlemesiyle insansız hava araçları da evrilmeye başlamıştır. Gövdeleri büyümüş, taşıdıkları mühimmatların çeşitleri ve boyutları artmış, aviyonik uçuş teknolojileri ve sensörleri ilerlemiş ve tüm bunlara izin veren yegane unsur olarak motorları da daha üst segmente çıkmıştır.

Mevcut motorları büyütmek suretiyle güçlendirerek tüm bu imkanlara olanak hazırlamak belli bir raddeye kadar mümkün olabilmiştir. Fakat daha da ötesinde turboprop motorlardan turbofan motorların insansız hava araçlarına entegrasyonu söz konusu olmuştur. Turbofan motorların teknik altyapısı ile selefi turboprop motorlu pervaneli insansız uçakların ulaşamadığı yüksek hızlara ve yüksek irtifalara ulaşan insansız savaş uçakları yepyeni konseptin de daha as takım oyuncuları olmaya hak kazanmışlardır.

Bu konseptte yüksek kapasiteli turbofan motorlar kadar, gelişmiş aviyonik sistemler kadar önemli olan sistemlerden bir diğeri de link terminali ve veri ağıdır. Bu vazgeçilmez teknoloji aslen insansız platformların otonomi ve birlikte çalışabilirlik becerisine taban oluşturan teknolojidir. Bu teknoloji sayesinde özüyle geniş çaplı bir görevi icra eden bütün bir filo iletişim ve koordinasyon halindedir. Gökyüzünde görevin yönetim ve takibini sağlayan Awacs, uçan platformların yakıt ihtiyacını sağlayan tanker uçak, en ön hatta zemine diğerlerine göre yakın uçup keşif ve hedef işaretleme yapan iha, hedefe taarruz eden insansız savaş uçağı ve insansız savaş uçaklarını komuta eden yeni nesil insanlı savaş uçağı sürekli olarak birlikte çalışmaktadır. Bu yöntem sayesinde platformların bireysel olarak yapamayacağı görevler toplu olarak yapılabilmekte, teker teker iletişim sağlanmasına nazaran otonomi ile anında iletişim kurularak en kısa süre zarfında reaksiyon gösterilebilmektedir. Tüm iletişim sağlanıp düşman unsur belirlendiğinde iş insansız savaş uçaklarına kalmakta ve görev en az riskle ifa edilmektedir.

(Veri ağı ve link terminali hususunda milli imkanlarla geliştirilen KEMENT projesi mevcuttur)

Tasarım aşamasını geçmiş, prototipi ortaya koyulmuş yahut kullanıma alınmış bir takım insansız savaş uçağından bahsedebiliriz.

İnsansız Savaş Uçakları

Tabloda görülen platformların en gelişmiş olanları takriben değer aralıkları farklılık gösterse de bir adet turbofan motora sahip olarak 1 mach hıza kadar çıkabilmektedir. 40-50.000 feet servis tavanına ulaşabilen platformlar 6.000 km menzile kadar da erişebilmektedirler. İnsansız uçaklar EO/IR/SAR/ISAR/GMTI/MMTI/ESM gibi gelişmiş aviyonik sistemlere sahiptirler. Bununla birlikte burunlarına yerleştirilen AESA radar ile hava-hava muharebelerine de uygun hale gelmektedirler. Platformların bazıları mühimmat taşıma kabiliyetine sahiptir. Öyle ki stealth yani hayalet özelliğe sahiptirler ve bu özellik gereği gövdelerinin içinde bulunan genelde 2 silah istasyonu bulunmaktadır. Bu istasyonlarda yarım tondan 2 tonun üzerine kadar faydalı yük taşıyabilmektedirler.

Bu noktada burun radarı taşıyan yahut AWACS’lar tarafından hedef bilgisi ile aydınlatılan insansız savaş uçakları taşıdıkları hava-hava mühimmatları ile uçan hedeflere karşı muharebe içine girebilmektedirler. Bu durumda AWACS uçakları ile uçmaları faydalı olacaktır ki yazının ilerleyen bölümünde buna da değinilmektedir.

Bir diğer beceri de yakıt ikmalidir. İnsansız savaş uçakları ile havada yakıt ikmaline yönelik testler gerçekleştirilmektedir. Bu sayede UCAV platformları menzillerinin de üzerinde görev yapabileceklerdir. Yazının bir sonraki bölümünde de insansız tanker uçaklara değinilmektedir.

3 / 21

İnsansız Tanker Uçaklar

Muharebe ve keşif uçaklarının savaş sahasına indiğinden bu yana uçakları çok daha uzun menzillere ulaştırabilmek her zaman kuvvetlerin istekleri olmuştur. Bu bağlamda önce uçakların gövdelerine daha büyük yakıt hazneleri yerleştirilmiş, yeterli olmadığı durumlarda kanat ve gövdelerindeki pylonlara ek yakıt tankları entegre edilmişti. Sonraları ise uçakların gövdelerine CFT olarak kısaltılan yakıt istasyonları monte edilmeye başlandı. Pratik çözümlerden biri de havada yakıt ikmalidir. Bu konjonktürde Muharebe alanının gerisinde uçan bir yakıt tankeri bulunur ve muharebe sahasında uçarak görev icra eden savaş uçakları ihtiyaç duydukça tanker uçağa yanaşıp bağlanarak yakıt alırlardı.

Fakat gelişen ve değişen savaş şartlarında devasa cüsseli, pilotlu yakıt tankerleri riskli kabul edilmeye, buna rağmen vazgeçilemeyen bir unsur olarak nitelenmeye başlamıştır. Bu bağlamda teknolojinin nimetlerini bu noktada da sunduğunu görmeye başladık ve insansız tanker uçaklardan söz açmış bulunduk.

ABD’de son 10 yıldır böyle bir konsept doğrultusunda fikirler yürütülüp planlamalar konuşulsa da bilhassa 2014 yılı sonrası ciddi adımlar atılmaya başlanmıştır. Lockheed Martin, Northrop Grumman ve Boeing gibi firmalar geliştirmekte oldukları birçok insansız platformdan edindikleri deneyim ile insansız tanker uçak üzerinde çalışmaya koyulmuşlardır. Son 5 yıllık düzlüğün başında söz konusu projenin duraklatılmasından ötürü Lockheed Martin platformlarının göreve uygun olmayan tasarımlarını öne sürerek çekilmiş, Northrop Grumman ise 2017 yılının 25 Ekim günü X-47B platformunu projeden almıştır. Bu arada Boeing ise Phantom Ray platformu üzerinden geliştirdiği, proje duraklatıldığında dahi gizlice geliştirmeye, göreve uygun tasarıma getirmeye çalıştığı platformunu tek aday olarak öne sürmüştür. Bu durumda Boeing’in tasarımı ABD donanması tarafından 30 Ağustos 2018’de MQ-25 projesine seçilmiştir.

İlk partide verilen 2 test platformu siparişi daha sonra 2020 yılına kadar 7 adete çıkartılmış, toplamda 72 uçaklık bir sipariş öngörülmüştür. Sipariş fazının geçilmesinin ardından ilk test platformu Scott hava üssünde taksi testlerine tabi tutulmuş, ardından 19 Eylül 2019 tarihinde ilk test uçuşunu gerçekleştirmiştir.

AWACS Havadan Erken İhbar Uçakları

AWACS, Türkçe ismiyle Havadan erken uyarı ve kontrol; uçak, gemi ve diğer platformları çok uzun mesafelerden tespit, teşhisini sağlayan ve müttefik unsurları komuta/kontrol eden sistemdir. Bu sistemler hem savunma rolünde hem de saldırı rolünde kullanılabilmektedir. İlk örneklerini 1930 yılında gördüğümüz radar teknolojisi çok geçmeden basit antenlerle uçan platformlara entegre edilmek suretiyle modern AWACS uçaklarının temelleri atılmıştır. Modern radar ve birçok aviyonik sistemin gerekli performansı verebilecek sivil uçak platformlarına yahut askeri tabanlı uçaklara entegre edilmesiyle oluşturulan AWACS uçakları çok gelişmiş yeteneklere sahiplerdir.

Bugün modern AWACS sistemlerine bakabiliriz. Bilinenden bilinmeyene ilkesi uyarınca en iyi tanıdığımız AWACS platformu olan Türk Hava Kuvvetleri tarafından kullanılan HEİK’leri inceleyebiliriz.

Söz konusu HEİK platformu 30.000 feet (10 km) irtifadayken takriben 500 km uzaklığa kadar hava ve deniz unsurlarını tespit, teşhis ve fotoğraflamasını yapabilmektedir. HEİK, 30.000 feet’in üzerine çıktığındaysa -41.000 feet’e kadar çıkabilmektedir.- bu radar vasıtası ile yapabildiği tespit ve teşhis menzili 800 km dolaylarına çıkmaktadır. Görüntüleme, fotoğraflama sırasında tespit edip IFF (Dost-düşman tanıma sistemi) ile teşhis edip görev bilgisayarı vasıtası ve veri ağı link sistemi ile aldığı görüntüleri anında komuta ve kontrol ettiği müttefik uçak ve gemilerin bilgisayarına aktararak kolayca hedef dağıtımı yapabilmektedir.

Dünyada önde gelen örneklere baktığımızda gelişmiş AWACS uçaklarının Pulse-Doppler radarları alçaktan uçan hedefler için 400km, orta irtifada uçan hedefler için BTH Pulsa radarı 650 km tespit menziline sahiptir. Bununla birlikte çok daha yüksek irtifalardan daha unzul menzillerden balistik füzeleri de tespit edebilmektedir.

Tam donanımlı halde 18 saat havada kalabilen, gerektiğinde tanker uçaktan yakıt alarak daha da uzun süre uçabilen HEİK, 12 ila 19 personele sahiptir.

AWACS İnsansız Savaş Uçağı

AWACS uçaklarının teknik özelliklerini, kabiliyetlerini kabaca görmüş olduk. Savaş sahasında muazzam bir üstünlük sağlayacak AWACS uçaklarının da insansızlaştırılması söz konusudur. ABD’de yaşanan kazada bir adet E-3 Sentry AWACS uçağı motorunun kuş girmesi sebebiyle iflası sonucu düşmüş ve 24 personel ölmüştü. İnsan kaybının önüne geçilmesi, savaş sahasında vurulma gibi durumlarda kaybın sadece platforma indirgenmesi için insansız AWACS uçakları da düşünülmektedir. Ne var ki bilinen yegane 2 insansız AWACS projesi tabloda görüldüğü üzeredir. Zond-1 projesi, Sovyetlerden Rusya’ya miras kalan insansız uçak ailesinin AWACS modelidir. Gelin görün ki bu proje hiçbir zaman hayata geçmemiştir.

Diğer bir insansız AWACS projesi YF-300’e gelirsek yürürlükte olan tek proje kendisidir. Çin menşeli YJ-300 hakkında teknik bir detay mevcut değildir. Fakat askeri fuarlarda sergilenen prototipin fotoğraflarından yola çıkarak daha çok bölgesel bir operasyonda müttefik unsurları destekleme amaçlı kullanılabilecek dar çaplı bir erken ihbar uçağı olabileceği düşünülebilir.

Özet

Görüldüğü üzere teknoloji geliştikçe askeri sistemler de her geçen gün daha da insansız hale gelmektedir. Bunun en temel sebebi elbette her ordunun en kıymetli varlığı olan insanı korumaktır. Yukarıdaki satırlarda okuduğunuz bilgileri düşünüp gelecekte savaşların nasıl olacağını düşününüz. Savaş sahasında uçup düşman unsurları tespit eden insansız keşif uçakları, keşif uçaklarının tespit ettiği unsurları imha eden insansız savaş uçakları, insansız savaş uçaklarının ihtiyaç halinde yakıtlarını aldıkları insansız tanker uçaklar ve bunların tamamının iletişimini sağlayıp koordine eden insansız AWACS uçakları…

İHA SERÜVENİ serisinin 4. yazısının da sonuna gelmiş bulunmaktayız. Serinin en başından en sonuna askeri sistemlerin çok ilkel de olsa insansızlaştırılmasına, teknolojinin gelişmesiyle birlikte orduların kullanabileceği kadar profesyonelleşip sahaya inmelerine, daha da gelişip farklı konjonktürlere uygun klasmanlarda çeşitlenmelerine ve son olarak teknolojinin sınırlarını zorlayıp savaşın tamamını ele alacak hale gelmelerine şahit olduk. İnsansız hava araçlarının daha da gelişip farklı ihtiyaçlara göre evrilmelerine şahit olmaya da devam edeceğiz.

Seri ve yazı ile ilgili yorum, eleştiri ve dönütlerinizi muhakkak belirtiniz. Başka bir seride görüşene dek kendinize iyi davranın, bilim ve teknolojiyle kalın…

Yazar: Tarık KÜÇÜK

Kaynakça:

• SAÜ Fen Bil Der 20. Cilt, 2. Sayı, s. 103-109, 2016 Geçmişten günümüze insansız hava araçlarının gelişimi
• HAVA HARP OKULU KOMUTANLIĞI İNSANSIZ HAVA ARAÇLARI VE HAVA GÜCÜ TEORİSİ MART 2014
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı Türk Savunma Sanayi Ürün Kataloğu
• STM Savunma Teknolojileri Mühendislik ve Ticaret A.Ş., Bilkent Cyberpark GELECEĞİN HAREKÂT ORTAMINDA İHA SİSTEMLERİ: ASKERİ UYGULAMALAR & TEKNOLOJİ GEREKSİNİMLERİ
• STM ThinkTech Geleceğin Savaş Uçakları

• https://www.ssb.gov.tr/urunkatalog/tr/618/#zoom=z
• 2018-2022 Savunma Sanayii Sektörel Strateji Dokümanı,
• Unmanned Systems Integrated Roadmap FY 2017-2042
• Andrew Ilachinski, “AI, Robots, and Swarms”, January 2017
• https://mil.in.ua/uk
• https://www.armyrecognition.com/august_2019_global_defense_security_army_news_industry/chinese_soar_dragon_hale_uav_unmanned_aerial_vehicle_used_to_spy_us_navy_uss_antietam.html
• http://defence-blog.com/news/south-korea-will-develop-stealth-unmanned-combat-aerial-vehicle.html
• https://www.airrecognition.com/index.php/archive-world-worldwide-news-air-force-aviation-aerospace-air-military-defence-industry/defense-security-exhibitions-news/air-show-2017/adex-2017-news-coverage-report/3805-adex-2017-new-k-x-ucav-concept-appears.html
• https://www.globalsecurity.org/military/world/china/lijian.htm
• https://www.defenseworld.net/news/25593/New_GJ_11_Stealth_Combat_Drone_with_Flying_Wing_Design_takes_part_in_China___s_National_Day_Parade#.X7f_EWgzbIU
• https://shadow.tech/
• https://www.lockheedmartin.com/en-us/who-we-are/business-areas/aeronautics/skunkworks.html
• https://www.lockheedmartin.com/en-us/products.html
• https://www.northropgrumman.com/what-we-do/air/x-47b-ucas/
• https://www.nasa.gov/centers/dryden/Features/phantom_ray_arrives.html
• https://www.ga-asi.com/remotely-piloted-aircraft/predator-c-avenger
• https://www.boeing.com/history/products/x-45-joint-unmanned-combat-air-system.page
• https://www.dassault-aviation.com/en/defense/neuron/introduction/
• https://www.baesystems.com/en/product/taranis
• https://www.boeing.com/defense/mq25/
• https://www.defensenews.com/naval/2020/06/10/if-the-us-navy-isnt-careful-its-new-unmanned-tanker-drone-could-face-a-3-year-delay/
• https://www.navair.navy.mil/product/MQ-25A-Stingray
• https://www.militaryfactory.com/aircraft/detail.asp?aircraft_id=929
• https://en.ruvsa.com/catalog/zond_1_2_3/
• https://defense-update.com/20181109_new-drones-dominate-chinas-zhuhai-airshow.html
• https://www.nato.int/cps/en/natolive/topics_48904.htm

• https://en.wikipedia.org/wiki/Boeing_Airpower_Teaming_System
• https://en.wikipedia.org/wiki/Hongdu_GJ-11
• https://en.wikipedia.org/wiki/Sukhoi_S-70_Okhotnik-B
• https://en.wikipedia.org/wiki/AVIC_Cloud_Shadow
• https://en.wikipedia.org/wiki/Shahed_171_Simorgh
• https://en.wikipedia.org/wiki/Unmanned_aerial_vehicle
• https://en.wikipedia.org/wiki/BAE_Systems_Taranis
• https://en.wikipedia.org/wiki/Mikoyan_Skat
• https://en.wikipedia.org/wiki/Dassault_nEUROn
• https://en.wikipedia.org/wiki/EADS_Barracuda
• https://en.wikipedia.org/wiki/Kratos_XQ-58_Valkyrie
• https://tr.wikipedia.org/wiki/General_Atomics_Avenger
• https://en.wikipedia.org/wiki/Boeing_X-45
• https://en.wikipedia.org/wiki/Boeing_Phantom_Ray
• https://en.wikipedia.org/wiki/Lockheed_Martin_RQ-3_DarkStar
• https://en.wikipedia.org/wiki/Lockheed_Martin_RQ-170_Sentinel
• https://en.wikipedia.org/wiki/Lockheed_Martin_Sea_Ghost
• https://en.wikipedia.org/wiki/Northrop_Grumman_X-47B
• https://en.wikipedia.org/wiki/Northrop_Grumman_RQ-180
• https://en.wikipedia.org/wiki/Shahed_171_Simorgh
• https://en.wikipedia.org/wiki/Hongdu_GJ-11
• https://en.wikipedia.org/wiki/AVIC_Cloud_Shadow
• https://en.wikipedia.org/wiki/AVIC_601-S
• https://en.wikipedia.org/wiki/Guizhou_Soar_Dragon
• https://en.wikipedia.org/wiki/Boeing_MQ-25_Stingray